(1) Dokonanie darowizny
Jak możemy przeczytać w Kodeksie cywilnym: przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku… Przed dokonaniem darowizny należy się zatem trzy razy zastanowić, po co w ogóle mamy komuś coś darować.
Trudno zliczyć przypadki, w których starsi ludzie są wypędzani z domów, czy mieszkań darowanych przed śmiercią swoim dzieciom. Całkiem niedawno zgłosił się do mnie Klient. Skarżył się, że syn, któremu darował wraz ze zmarłą już żoną dom, nie wywiązuje się z obiecanej opieki. Nie pokrywa kosztów utrzymania nieruchomości, a nawet szkodzi darczyńcy.
Znajomi darowali dorosłemu synowi szeregówkę, w której miał zamieszkać po ich śmierci. Niestety syn zmarł pierwszy w tragicznych okolicznościach. Nieruchomość wróciła do rodziców w formie spadku. Co by było, gdyby po dokonaniu darowizny syn się ożenił i urodziło mu się dziecko? Spadek nabyłaby synowa wraz z wnukiem. Tylko od jej relacji z teściami zależałyby dalsze losy rodziców obdarowanego. Czy mieliby gdzie mieszkać?
Za zgubny zazwyczaj pomysł należy także uznać obdarowanie żony przez męża, który prowadzi działalność gospodarczą i chce ukryć przed potencjalnymi wierzycielami dom rodzinny. O ile bowiem egzekucja z nieruchomości zabudowanej domem nie jest prosta (droga i obarczona ryzykiem konieczności prowadzenia eksmisji), to rozwód bardzo prawdopodobny. W Polsce na 100 małżeństw rozwodzi się 33.
Darczyńca może co prawda odwołać darowiznę nawet już wykonaną (przez oświadczenie złożone na piśmie). Jednakże tylko wtedy, gdy obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. Tu warto dodać, że wina za rozpad małżeństwa jest pojęciem różnym od rażącej niewdzięczności obdarowanego i nie stanowi pewnej przesłanki odwołania darowizny. Czasami nie jest także łatwo udowodnić rażącą niewdzięczność. Do tego trzeba to zrobić w terminie do jednego roku od dnia, w którym się o tej niewdzięczności dowiedzieliśmy. Co w sytuacji, w której na niewdzięczność składa się wiele drobnych zachowań rozciągniętych w czasie, też będzie trudne.
Zdecydowanie należy skończyć z myśleniem: jesteśmy starzy, zróbmy porządek z majątkiem, bo później będzie kłopot. Od czego jest prawo spadkowe!
(2) Dokonanie darowizny do majątku wspólnego małżonków
Tu też pokutuje myślenie z ubiegłego wieku i to raczej z jego początków. Najczęściej rodziców, któregoś z małżonków. O ile transakcja nie jest „wiązana” i drugi z małżonków nie wnosi czegoś do małżeństwa o podobnej wartości, to po co wyzbywać się rodzinnego majątku? Przecież jeżeli małżeństwo będzie trwać, to oboje małżonkowie będą korzystać z przedmiotu darowizny dokonanej do majątku jednego z nich, a jeżeli nie… to teściowie wygrają w konkursie na… …roku ;). Proszę sobie dopowiedzieć.
W tym miejscu należy jeszcze zwrócić uwagę na jedną kwestię. W praktyce można spotkać liczne problemy z ustaleniem, do jakiego majątku małżonków rodzice jednego z nich dokonali darowizny. Będzie tak na przykład, gdy umowę darowizny zawarto w formie ustnej w połączeniu z przelaniem środków finansowych na wspólne konto bankowe małżonków.
Kodeks cywilny przewiduje, że oświadczenie darczyńcy powinno być złożone w formie aktu notarialnego. Jednakże umowa darowizny zawarta bez zachowania tej formy staje się ważna, jeżeli przyrzeczone świadczenie zostało spełnione.
Warto umowę darowizny zawrzeć, chociaż w formie pisemnej. Dzięki temu można wykazać, jakie były jej strony. Oczywiście w przypadku darowizny nieruchomości nie obędzie się bez aktu notarialnego.
Dziś już raczej nikt nie dokonuje darowizn nieruchomości na „kartce papieru”. Co jakiś czas wpada jednak ktoś do kancelarii z prośbą o uregulowanie stanu prawnego nieruchomości, rzekomo darowanej przez rodziców czterdzieści lat temu… Przez stwierdzenie jej zasiedzenia – wobec nieważności darowizny nieruchomości zawartej bez zachowania formy aktu notarialnego.
(3) Brak wyłączenia darowizny ze schedy spadkowej
No właśnie. Wiele osób nie wie, że z tymi darowiznami, to tak prosto nie jest. Dałem coś synowi, to jest jego. Niby tak. Należy jednak pamiętać, że w polskim prawie darowizny są mocno związane z dziedziczeniem.
Jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi (dziećmi, wnukami, etc.), albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn. Nie jest tak, gdy z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna została dokonana ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia.
Nie podlegają zaliczeniu na schedę spadkową jedynie drobne darowizny. Zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte.
Co więcej, spadkodawca może włożyć obowiązek zaliczenia darowizny na schedę spadkową także na innego spadkobiercę ustawowego. Ponadto dalszy zstępny spadkodawcy obowiązany jest do zaliczenia na schedę spadkową darowizny dokonanej przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego.
Jeżeli wartość darowizny podlegającej zaliczeniu przewyższa wartość schedy spadkowej, spadkobierca nie jest obowiązany do zwrotu nadwyżki. W takim wypadku nie uwzględnia się go jednak przy dziale spadku!
Zaliczenie na schedę spadkową przeprowadza się w następujący sposób. Wartość darowizn podlegających zaliczeniu dolicza się do spadku lub do części spadku, która ulega podziałowi między spadkobierców obowiązanych wzajemnie do zaliczenia. Następnie oblicza się schedę spadkową każdego z tych spadkobierców i każdemu z nich zalicza się na poczet jego schedy wartość darowizny podlegającej zaliczeniu.
Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili działu spadku.
Przykład:
Jan Kowalski jest wdowcem. Ma dwóch synów: Marka i Darka. Dla uproszczenia wyjaśniam, iż po śmierci żony Jana dokonano działu spadku. Następnie Marek w drodze darowizny otrzymał od ojca 300.000 zł. W umowie nie zastrzeżono, że Marek nie ma obowiązku zaliczania tej kwoty na schedę spadkową. Jan ma jeszcze mieszkanie warte 500.000 zł. Po śmierci Jana dochodzi do dziedziczenia przez dwóch synów z ustawy, tj. w części po 1/2. Scheda spadkowa wynosi 800.000 zł. W wyniku działu spadku Darek powinien otrzymać 400.000 zł. Bierze więc dom i spłaca brata Marka kwotą 100.000 zł. Gdyby darowizna nie była obciążona obowiązkiem zaliczenia, spłata wynosiłaby 250.000 zł.
W 9/10 przypadków darczyńca i obdarowany nie myślą o tym w chwili dokonywania darowizny i kwestia ta wychodzi dopiero w dziale spadku.
(4) Niezgłoszenie darowizny do urzędu skarbowego
Nabycie przez osoby fizyczne własności rzeczy znajdujących się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub praw majątkowych wykonywanych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej tytułem darowizny, podlega – co do zasady – podatkowi od spadków i darowizn.
Kwoty wolne wynoszą*:
1) 10.434 zł – jeżeli obdarowany zalicza się do I grupy podatkowej (jest: małżonkiem, zstępnym, wstępnym, pasierbem, zięciem, synową, rodzeństwem, ojczymem, macochą lub teściem);
2) 7.878 zł – jeżeli obdarowany zalicza się do II grupy podatkowej (jest: zstępnym rodzeństwa, rodzeństwem rodziców, zstępnym lub małżonkiem pasierbów, małżonkiem rodzeństwa lub rodzeństwem małżonków, małżonkiem rodzeństwa małżonków, małżonkiem innych zstępnych;
3) 5.308 zł – jeżeli obdarowany zalicza się do III grupy podatkowej (jest innym obdarowanym, niż zaliczonym do grupy I i II).
*rozp. Min. Fin. W sprawie ustalenia kwot wartości rzeczy i praw majątkowych zwolnionych od podatku od spadków i darowizn (…) z dnia 10 października 2022 r. (Dz.U. z 2022 r. poz. 2084); od 1 lipca 2023 r. będzie to odpowiednio: 36.120 zł, 27.090 zł, 18.060 zł.
Jeżeli obdarowany otrzymał od tej samej osoby więcej darowizn, to do wartości ostatniej darowizny dolicza się wartość darowizn z okresu 5 lat poprzedzających rok, w którym nastąpiła ostatnia darowizna. Od podatku obliczonego od łącznej wartości darowizn potrąca się podatek przypadający od darowizn opodatkowanych poprzednio.
Wynikająca z obliczenia nadwyżka podatku nie podlega jednak ani zaliczeniu na poczet innych podatków, ani zwrotowi. Nabywcy obowiązani są w zeznaniu podatkowym wymienić rzeczy i prawa majątkowe nabyte w podanym wyżej okresie. Należy także pamiętać, że kwota wolna od podatku jest wspólna dla darowizn i innych przysporzeń objętych ustawą.
Kwoty wolne od podatku stanowią granicę wartości tzw. prezentów. Na przestrzeni 5 lat (a de facto do 6 lat).
Przepisy przewidują także szereg wyłączeń i zwolnień.
Z praktycznego punktu widzenia najważniejsze zwolnienie dotyczy nabycia w drodze darowizny własności rzeczy lub praw majątkowych przez małżonka, zstępnych, wstępnych, pasierba, rodzeństwo, ojczyma lub macochę (tzw. 0 grupa podatkowa).
Zwolnienie to następuje jednak pod warunkiem, że ww. osoby zgłoszą nabycie własności rzeczy lub praw majątkowych właściwemu naczelnikowi urzędu skarbowego w terminie 6 miesięcy od dnia powstania obowiązku podatkowego.
Obowiązek podatkowy przy nabyciu w drodze darowizny powstaje z chwilą złożenia przez darczyńcę oświadczenia w formie aktu notarialnego, a w razie zawarcia umowy bez zachowania przewidzianej formy – z chwilą spełnienia przyrzeczonego świadczenia. Jeżeli ze względu na przedmiot darowizny przepisy wymagają szczególnej formy dla oświadczeń obu stron, obowiązek podatkowy powstaje z chwilą złożenia takich oświadczeń.
Zgłoszenia darowizny należy dokonać na formularzu SD-Z2.
Obowiązek zgłoszenia nie obejmuje przypadków, gdy:
1) wartość majątku nabytego łącznie od tej samej osoby lub po tej samej osobie w okresie 5 lat, poprzedzających rok, w którym nastąpiło ostatnie nabycie, doliczona do wartości rzeczy i praw majątkowych ostatnio nabytych, nie przekracza kwot wolnych od podatku lub
2) nabycie następuje na podstawie umowy zawartej w formie aktu notarialnego albo w tej formie zostało złożone oświadczenie woli jednej ze stron.
(5) Dokonanie darowizny środków pieniężnych z pominięciem rachunku bankowego
Omówione w poprzednim punkcie zwolnienie od podatku od spadków i darowizn zerowej grupy podatników od darowizny środków pieniężnych, następuje pod warunkiem udokumentowania ich otrzymania dowodem przekazania na rachunek płatniczy nabywcy lub rachunek inny niż płatniczy, w banku lub spółdzielczej kasie oszczędnościowo-kredytowej lub przekazem pocztowym.
Wymogu tego nie muszą spełniać darowizny środków pieniężnych, jeżeli wartość majątku nabytego łącznie od tej samej osoby w okresie 5 lat poprzedzających rok, w którym nastąpiło ostatnie nabycie, doliczona do wartości rzeczy i praw majątkowych ostatnio nabytych, nie przekracza kwoty wolnej od podatku, tj. obecnie 10.434 zł. Czyli nie trzeba zgłaszać tzw. prezentów.
Zgodnie z wyrokiem NSA z dnia 25 marca 2011 r., sygn. akt II FSK 2020/09 (oraz dość licznymi interpretacjami indywidualnymi) wpłata na rzecz obdarowanego należności pieniężnej na konto bankowe jego wierzyciela spełnia wymóg, o którym mowa wyżej. Chodzi tu np. o sytuacje, w których rodzice wpłacają sumę pieniężną bezpośrednio na rachunek kredytowy dziecka.
Stan prawny na dzień publikacji wpisu.